ERTUŞ BERÇELAN
AMED - Rojnamegeriya kurd ku îsal 110’min salvegera xwe pîroz dike, li aliyekê destkeftiyên wekî bi dehan qenalên televîzyonê, radyo, rojname, kovar û malperên înternetê, asta vîn û bawerî yên di 110 salan de hatine bi destxistin pêş ve dibe, li aliyê din jî ligel hemû zext û zordariyan têkoşîna parastina çanda kurdî dimeşîne. Ev asta bîr û baweriya rojnamegeriya kurd ji bo pêşerojê baweriyek mezin dide
Rojnamegeriya kurd ji bo parastina azadî, nirx, çand û zimanê kurdî çawa 110 sal berî niha bedelên mezin dan û bû li sirgûnê bû dengê gelê xwe, niha jî bi girtina rojnameyan, vekirina bi sedan dozan, binçavkirinan, sirgûnkirin û girtina 10 rojnamegerên kurd, vê mîsyona xwe bibiryarî bicîh tîne.
Rojnamegeriya kurd ji sala 1989’an ku ji hêla Miqdad Mîdhad Bedîrxan ve bi armanca ragihandina dengê gelê kurd hate avakirin, îro jî bi heman armancê têkoşîna xwe didomîne. Bedirxan çawa armanca rojnameya Kurdistanê bi gotina, “Di dinyayê de çiqas misilman hebin di gund û bajarên hemûyan de dibistan û rojname hene, bûyerên ku li dinyayê diqewimin di wan rojnameyan de têne nivîsandin, lê mixabin ku kurd ji rojnameyan bêpar in û nizanin di dinyayê de çi diqewime gelek tiştan winda dikin” aşkera kir, îro jî bi heman bîr û baweriyê tê domandin.
Rojnamegeriya kurd ku di demek Cemiyeta Tealî ya Kurdan belav bû û pêşengên wê ji hêla Dewleta Osmaniyan ve hatin sirgûnkirin û careke din ewrên reş li ser gelê kurd digeriyan de bi rojnameya Kurdistan biçûk be jî wekî roniyekê li Qahîreyê tîroj da. Lê heyf û xabînet ku welatên kurdan ê bi sedsalan bêstatû bû careke din ji hêla hêzên emperyalîst ve dihat dagirkirin û pêşengên doza kurdan li gorî berjewendiyên van hêzan dihatin daliqadin, kuştin û sirgûn kirin. Van hêzan li gorî berjewendiyên xwe bernameyek dewletên neteweyî amade kiribû, lê di nav vê bernameyê çarenûsa gelê kurd careke din wekî sirgûn, bindestî, girtin û kuştin dihat nivîsandin.
Têkoşîn parçeyekî gelê kurd e
Di nav rewşek wiha de gelê kurdan dest ji têkoşîna xwe berneda û li gorî demê her çiqas kêm be jî di gelek qadan de hewldan ku di warê nivîsandina çarenûsa xwe de xwedî raye be. Sal çaryeka sedsalan 19’an bû, rêxistinên kurdan hem ji ber bêhêznebûna wan xwe hem jî ji ber berjewendiyên hêzên serdest hatibûn belavkirin. Bi vê yekê re wekî polîtîkayek bi sedan salan ji hêla Dewleta Osmanî ve hatî meşandin, çanteyê pêşengên kurdan di dest de û derdiketin ser riya sirgûnê. Ji xwe xerîbên van riyan nebûn. Ji ber ku di her serhildana gelê kurd de hêzên serdest, kurdên ji ber kuştinê mayîn dişandin sirgûnê. Di van sirgûnan de berê mala Bedirxan jî ketibû welatên Ewropayê û di nav bêderfetiyên mezin de derketibûn riya xerîbiyê. Bes çiqas aliyek çarenûsa kurdan zilm û zordariya hêzên serdest be jî aliyê din jî têkoşîn e.
Ligel hemû neyîniyên li dijî gelê kurd careke din jî diviya tiştek bihata kirin û ji ber vê yekê Miqdad Mîdhed Bedirxan bi hêviyek mezin ji bo agahdarkirina gelê kurd û pêşveçûnên di cîhanê de biryar dide ku rojnameyekê derxe. Bedîrxan ji bo derxistina rojnameyê jî hem ji ber nêzîktirbûna welat û hem jî têkiliyan cihê derxistina rojnameyê wekî Qahîreya Misirê hildibijêre. Lê li pêşiya Bedîrxan astengiyên mezin hene. Ji ber ku rojnameya derdixe li ser navê welatek bêstatûye û hatiye dagirkirin. Êdî li ber destê Mîdhed Bedîrxan derfetên malbata Berîdxan tunin û ew li sirgûnê ye. Ji ber vê yekê ji bo derxistina Kurdistanê şert û merc pir zehmetên. Bes Bedîrxan bi alîkariya têkiliyên xwe û derdora xwe bi biryarî hewl dide û di dawiyê de di warê rojnamegeriya kurdî de yekem tîrêj bi navê ‘Kurdistan’ hil dide.
'Kurdistan' li xerîbiyê
Kurdistan li ser axa xwe nehatibû derxistin û ji ber vê yekê her tim di nav gerekê de bû. Di vê serpêhatiyê de rojnameya Kurdistanê heta hejmara 6’an di bin berpirsiya Mîqdad Mîdhed Bedirxan de li Qahîreya Misirê derketiye lê ji ber nexweşiya wî hejmarên din ji hêla Evdirehman Bedirxan ve heta hejmara 20’an li Cenewreya Swîsreyê derketiye. Ji hejmara 20’an û pê ve dîsa rojname vegeriyaye Misirê.
Hejmara 24’an a rojnameyê li Londona Îngilîstanê, hejmara 25’an heta hejmara 29’an li Folkstona Îngilîstanê hatine weşandin û herdu hejmarên dawîn (hejmara 30 û 31’an) dîsa li Cenewreyê hatine weşandin.
Rêwîtiya rojnamegeriyê dom kir
Lê ligel hemû dijwariyan bi Kurdistanê rêwîtiyek dest pê kiribû û wê rêwîtiyê bêwest û rawest dom dikir. Her çiqas car car bêtaqet diket jî li şûna wê an jî bi awayekî din ev têkoşîn der diçû. Piştî rojnameya Kurdistan di 07. 11. 1918’an de li Stenbolê kovara Jîn di pêşengiya Hemzeyê Mûksî de dest bi weşanê kir. Ev kovar wekî organa nefermî ya Komeleya Pêşketina Kurdistanê bû. Yek ji kovarên ku şanenava xwe li dîroka rojnamegeriya kurdî daye û navê xwe di nava vê dîrokê de nivîsandiye jî kovara Hawarê ye.
Hejmara yekem a kovara Hawarê di 15’ê gulana 1932’yan de, ji aliyê Celadet Elî Bedirxan ve li Şama Sûriyeyê bi armanca “Hawar dengê zanînê ye. Zanîn xwe nasîn e, xwe nasîn ji me re felat û xweşiyê vedike” dest bi weşanê dike. Hewar di 15’ê gelavêja 1943’yan de bi hejmara 57’an alê dewir dike. Taybetiya Hawarê ya yekem ev e ku yekem car weşanek kurdî bi tîpên latînî hatiye weşandin û piştî derketina vê kovarê tîpên latînî ku kurd hêjî bi kar tînin ketine jiyana kurdan. Kovareke din a di warê rojnamegeriya kurdî de bandor kiriye jî Ronahiye ku ji aliyê Celadet Elî Bedirxan ve di 1’ê avrêla 1942’yan de li Şamê hatiye weşandin û hejmara wê ya dawîn a hejmara 28’an di adara 1945’an de hatiye çapkirin. Kurdên Ermenistanê jî bi navê Riya Teze li Erîvanê rojnameyeke rojane bi tîpên kirîlî derxistin.
Rojnameya Welat: Kevneşopiyekê dîrokî
Rojnamegeriya kurd piştî Kovara Ronahî demek dirêj bêdeng hate hiştin. Di vê dema dikeve navber salên 1945 û heta salên 1985'î de hemû heviyên di warê azadiya gelê kurd de hatin birîn. Lê ligel vê tabloya reşbîn jî çiqas kêm û temenkin be jî hin kovar û rojnameyên gelê kurd ên wekî Dîcle Kaynagi, Îlerî Yurt, Dahg, Welat, Reşan Firat, hatin derxistin. Lê ji ber ku hêzeke siyasî li pişt van rojname û kovaran tunebû di demeke kin de hatin bêdengkirin. Ligel vê tabloya reşbîn bi hişyarbûna gelê kurd di salên 1990'î di careke din rojnamegeriya kurd bi rojnameyên Yeni Ulke (1992), Welat,Ozgur Gundem, Ozgur Ulke, Yeni Polîtîka, Demokrasî, Ulkede Gundem, Ozgur Bakiş, 2000'de Yenî Gundem, Ulkede Ozgur Gundem, Wlatê Me, Azadiya Welat, kovarên Rewşen, Zend, Kovara W, Ozgur Halk, li Ewropayê Ozgur Polîtîka hem bi kurdî hem tirkî weşanê dike. di nav van de Welat, Welatê Me, herî dawî Azadiya Welat bi kurdî derdikevin. Du sal in Azadiya Welat wek rojane derdikeve. Ev rojnameyên bi kurdî derdikevin peyrewiya rojnameya Kurdistanê ya dîrokî dikin û vê kevneşopiyê didomînin. Her wiha ji bilî van rojnameyan ji bo ragihandina dengê kurdan ji Lubnanê bigire, heta Suriyeyê, Îranê, heta Ermanîstan, Rusya û gelek welatên din ên cîhanê gelek rojnamegeyên kurd kedeke bêhempa da.
Bi MED TV rewş guherî
Rojnamegeriya kurdî niha li di salên dawî bi taybetî piştî salên 1990’î şêwaz guhert. Li her derê ligel têkoşîna gelê kurd bû xwedî derfetên ku bi berê re nayên hevrûkirin bi dest xistin. Bi peşveçûna teknolojiyê re jî êdî niha dikare xwe bigihîne bi milyonan kurdî. Rojnamegeriya kurdî piştî salên 1990’î kete merhaleyek din. Yekem car televîzyoneke kurdî bi navê Med Tv’yê dest bi weşanê kir û daxwazek kurdan a bi salan bi cih hat. Asîmîlasyona li ser gelê kurd bi van weşana hatin beredayî kirin û dest keftinên mezin hatin bi dest xisitn. Piştî Med Tv’yê, Kurdistan Tv, Kurd Sat, Medya Tv, Mezoponatma Tv, herî dawî jî Zagros Tv, Rojhilat Tv, MMC Tv û gelek TV’yên din îro wekî dêvekî çapemeniyê ne.
Çember bi têkoşînê fireh bû
Tirkiyeyê salên 90’î axaftina kurdî jî qedexe bû û demekê ji bo cezakirina kesên kurdî diaxivin zagon hatibûn derxistin. Ji ber vê yekê têkoşîna li Tirkiyeyê di warê rojnamegeriya kurdî hatî dayîn bi xwe re gelek destxistin anîn. Têkoşîna bi dehan şehadetên wekî Huseyîn Denîz, Musa Anter, Medet Serhat ve hatî dayîn dîroka çarenûsa kurdan bi sirgûnê dinivîsand guherand. Vê têkoşîna bi rûmet ji demek mirov bi boneya nivîsek kurdî li cem xwe hêlayîne dihatin îşkencekirin, em ber bi demek bi dehan weşanên kurdî tên weşandin ve anîn.
Zimanê kurdî yê TRT’ê ye
Lê xalek din a herî girîng di warê rojnamegeriya kurdî de pêk hatî weşana TRT’ê bû. TRT’a dewletê ku li gorî îdolojiya fermî weşanê dike û ji roja hatî avakirin heta 9’e pûşpera 2004’an peyva “Kurd û kurdî” bi kar neanî, di encama têkoşîna gelê kurd de di 9’e pûşpera 2004’an hefteyekê carek be jî 30 seatê dest bi weşana kurdî kir. Ev weşan ji hêla kurdan û rayagiştî ya cihanê ve wekî îflaskirina polîtîkaya înkar û îmhayê ya dewleta tirk hate nirxandin.
Pêşveçûn bênavber didome
Rojnamegeriya kurdî niha hem di warê dîtbarî, guhdarî û nivîskî de pêşveçûna xwe didomîne. Bes astengiyên li pêşiya weşana kurdî bilî Federasyona Kurdistanê li hemû deverên din bi girtinêre û xebatkarên wan jî ji binçavkirin, girtin bigire heta kuştinê bi gelek zextû zoriyê re rû bi rû ne. Di bin van zext û zoriyê de heta niha bi dehan xebatkar gihiştin şehadetê, bi sedan îşkence dîtin, hatin girtin û revandin. Bi taybetî li Tirkiyeyê weşanên kurdan ji ber weşana kurdî bi pereyên mezin hatin cezakirin, hatin bombekirin, belavkirina rojnameyên kurdî hate qedexekirin.
Bi sirgûnê neqediye.....
Mîqdad Mîdhed Bedirxan 110 sal berî niha li Qahîreya Misrê bi navê Kurdistan hîmê rojnamegeriya kurdî danî. Piştî 109 salan, li ser vî hîmê ku hatiye danîn niha bi dehan televîzyon, radyo, rojname, kovar û ajans û malperan didome. Di 110'emîn salevgera 22'ê Nîsanê Roja Rojnamegeriya Kurd de rojnamegerên kurd di bin zext û zordariyek mezin de têkoşîna bi destxistina azadiya gelê kurd û parastina nirxên di encama bedelên mezin dehatine bi destxistin dide. Rojnamegeriya kurd ku di dîrokê de têkoşîneke bêhempa daye, her tim bûye dengê gelê kurd. Dîroka bi xwîna dehan pêşengên rojnamegeriya kurd bi zerîn hatiye neqişandin, ligel hemû zordariyan îro wekî mîrake bi hezaran salan li pişt çapemeniya kurd radiwest e. Tovê bi destê Miqdad Mîdhat Bedîrxan hatiye avêtin, li hemû deverên kurd lê dijîn aj daye û bûye dengê gel.
Bi girtîgehan neqediya
Çapemeniya kurd ku bi dayîna nêzîk 40 şehîdan serî netewand niha tê xwestin ku bi girtinê bê bêbandorkirin. Lê mîrasa 110 salan, bi hezaran girtin û binçavkirinan, bi sedan sirgûn, encama herî dawî 40 şehîd, têkoşînek bêhempan ligel her tiştî rojnamegeriya kurd pêx dixe. Di vê têkoşînê pîrozewer de di nav vê sala dawiyê de jî rojnameyên Ozgur Gundem, Demokrasî, Bariş, Haftalık Bariş di nav de di nav 8 mehan de 11 caran hatin girtin.
Azadiya Welat ji bo 20 rojan hate girtin û xwediyê wêdat Kurşun niha girtî ye. Ji bilî wî niha nûçegîhanên DÎHA’yê Alî Buluş, Mehmet Karaaslan, Ersin Çelik, Behdîn Tunç, Faysal Tunç, Murat Kolca, M. Alî Ertaş, Bayram.. di girtîgehên Edene, Mêrsîn, Êlih, Îzmîr, Amedê li berxwedidin û bi armanca roja ewil digerin "Em dê tengê gelê kurd bigihînin her derê". Niha 20 rojnamegerên kurd ên li girtîgehan nîşan didin ku bi girtinê naqede.
Bi kuştinê neçewisî
ROJNAMEYA gelê kurd di destpêka sedsala 20'emî de bi sirgûnê dihat terbiyekirin lê di encama têkoşînek mezin de qeyd û bendên sirgûnê şikandin û bi hatina Azadiya Welat a Amedê vegeriya ser bingeha xwe. Rojnamegeriya kurd ku hate xwestin di salên 1990'î de bi kuştinê bên çewisandin, bi şehadeta Apê Musa, Gurbetteli Ersoz, Huseyin Deniz, Burhan Karadeniz, Hafiz Akdemir, Ersin Yildiz û bi dehan şehîdên din nîşan da ku çapemeniya azad ji mirinê natirse. Ligel kuştinên hovane jî çapemeniya kurd her ku diçe sal bi sal mezintir dibe û dîroka xwe bi zêr dixemlîne
DÎHA bû gaveke girîng
Rojnamegeriya kurdî di salên dawî de bi armanca xwedîkirina tevahiya van weşanan û ragihandina dengê kurda a cîhanê gava yekemîn bi DÎHA’yê avêt û di 4’ê Avrêla 2002’yan de dest bi waşana kurdî kir. Girîngiya DÎHA’yê ew bû ku yekem car ajansekê bi kurdî dest bi weşanê dikir. Careke din ajansên kurdan ên wekî MHA, ANF jî ji bo kurd ji çavkaniyên xwe debarê bikin xwedî kedek girîng in. Li Kurdistana Federla jî Kurdistan TV, Kurdsat, Zagros TV û bi dehan televîzyonên herêmî weşanê dikin. Wekî encam, medya kurdî îro li ser hîmê ku Mîqdad Mîthad Bedirxan daniye ji her demê xurtir û mezintir bûye û dengê gelê kurd radigihîne çar hêlên cîhanê. Wisa gelê kurd jî bûyer û pêşketinên li cîhanê bi zimanê xwe, ji medya xwe hîn dibe. Niha jî sansura li ser weşanan tê ferzkirin di rojevê de ye. not: ev nivis jı azadiyawelat.com é hatıye gırtın
